باز خوانی نهضت ملی شدن صنعت نفت (2)«کشتار 23 تیر 1330»

در دومین مرحله از تصمیمی که برای بازخوانی حوادث و وقایع دوران نهضت ملی شدن صنعت نفت گرفته بودم به کشتار 23 تیر 1330 و بررسی موضع حزب توده نسبت به جنبش ملی نفت و دولت مصدق می پردازم:

دولت محمد مصدق به طور رسمی کار خود را از روز 10 اردیبهشت ماه 1330 آغاز کرد. به طور طبیعی شروع کار این دولت با موافقت ها و مخالفت های فراوانی همراه بود و تصمیمات و اقدامات آن مورد بحث زیادی قرار می گرفت. حزب توده ایران که دارای گرایش ها مارکسیستی بوده و به عقیده اکثر متخصصان علم سیاست منظم ترین تشکل حزبی که ایران به خود دیده است را دارا بوده، از جمله مخالفان مهم دولت مصدق به شمار می رفت. البته باید ذکر کرد که مخالفت حزب توده با جریان ملی حاکم، تا تاریخ 30 تیر 1331 و قیام مشهور ملت و کفن پوشی آیت الله کاشانی برای بازگرداندن دکتر مصدق بر مسند امور ادامه داشت و از آن پس حزب توده تبدیل به یکی از طرفداران پروپاقرص نهضت شد. یکی از سوال های بی جواب نهضت نفت، چرایی رفتار متضاد حزب توده در مقابل دولت مصدق هست؟
به هر حال هیئت اجرایی حزب توده در آخرین ساعات 23 تیر 1330 یعنی حدودا دو ماه پس از روی کار آمدن دولت مصدق با صدور اعلامیه شدید الحن به طور صریح مخالفت خود را با دولت ملی و شخص مصدق اعلام کرده و با جمله معروف " دست مصدق تا مرفق به خون مبارزان انقلابي آلوده است" این اختلاف عمیق را برای آیندگان نمایان می سازند.
اما قضیه 23 تیر 1330 چه بود که این چنین بزرگان حزب توده را به واکنش واداشت؟ ماجرا از جایی شروع شد که "جمعيت ملي مبارزه با شركت هاي استعماري نفت در ايران" وابسته به حزب توده، مردم را براي بزرگداشت شوراي 23تير1325خوزستان به شركت در تظاهرات دعوت می کند. در دعوتنامه ای که برای تظاهرات منتشر شده بود با در نظر گرفتن حمله ي چاقو كشان در دفاع از حكومت ملي، به تجمع "دوچرخه سوران صلح دوست" كه از جانب جمعيت هواداران صلح وابسته به حزب توده در روز 14 تیر برگزار شده بود، قيد كرده بودند: "اگر بار ديگر چنين حمله اي تكرار شود، مشت محكم كارگران و جوانان دهان ياوه گويان را در هم خواهد شكست."
لحن دعوتنامه به خوبی آمادگی اعضای حزب توده برای درگیری احتمالی نشان می دهد اما از سوي ديگر شهرباني و ارتش که تحت نظر مستقيم دربار و شخص شاه بودند و همچنين چاقو كشان و عوامل دسته جات وابسته به دربار و انگليس هم خود را آماده اين روز كرده بودند.
از قضا، در روز 23 تير "اورل هريمن" نماينده ي مخصوص رئيس جمهور آمريكا براي ميانجيگري بين دولت ايران و شركت نفت جنوب وارد ايران مي گردد.صبح همين روز راديوي لندن خبر می دهد كه امروز بعدازظهر در تهران حوادث خونيني روي خواهد داد!
در بعد از ظهر 23 تیر تظاهر كنندگان پس از اجتماع در مدرسه فردوسي، حدود ساعت 6 شروع به حركت دسته جمعي می کنند و پس از گذشتن از سفارت انگليس خود را به ميدان بهارستان می رسانند.
در آن روز قريب به 20 هزار تن از اعضاي حزب توده و طرفداران آن در ميدان بهارستان اجتماع كردند و با پخش شعارهايي عليه انگليس و آمريكا با افراد حزب زحمتكشان دكتر بهايي كه آن ها نيز از پيش براي مقابله با افراد حزب توده بسيج شده بودند به زد و خورد پرداختند .مامورين انتظامي بدون هيچ مجوزي به سوي تظاهركنندگان آتش گشودند. طي اين حادثه حدود 20 تن كشته و دهها تن زخمي شدند.
کشتار 23 تیر بهانه ای می شود برای حساب کشی ها میان نیرو های سیاسی. در اولین واکنش ها به این کشتار روز بعد راديو لندن ضمن پخش خبر اين واقعه گفت: "فاجعه روز يكشنبه نشان داد كه مصدق حاكم و مسلط بر امور كشور نمي باشد و كمونيست ها در كمين هستند كه ايران را ببلعند و اگر انگلستان پاي خود را از ايران كنار بكشد ،كار ايران تمام است."
پس از چند روز از سوی کمیته بررسی حادثه 23 تیر پای فدائیان اسلام را هم به ماجرا باز می کند. این اطلاعیه از آن جهت در تاریخ دارای اهمیت می شود که موضع فدائیان اسلام را نسبت به دولت مصدق به خوبی نشان می دهد. در اطلاعیه کمیته اعلام شد؛ جمعیت فداییان اسلام هم جزو دستجاتی بودند که در این حادثه متهم به تلاش برای حمله به افراد حاضر در تظاهرات می باشد که البته با ممانعت آیت الله کاشانی از این عمل منصرف شده اند. اما فدائیان اسلام با صدور اطلاعیه ای بسیار تند این موضوع را به کل رد می کند. فدائیان اسلام در اعلامیه خود دولت مصدق را "ضد ملی" نامیده و پس از به کار بردن صفاتی مثل "ملت كش ،فاشيست،دروغگو و اطاعت از سياست استعاري آمريكا" برای دولت، به تکذیب این شایعه پرداختند. در ضمن آنها در این اعلامیه راه خود را از راه آیت الله کاشانی جدا اعلام کردند و کشتار 23 تیر را نیز به دکتر مصدق نسبت دادند.
دولت اما به طور رسمی اتهام دستور تیر اندازی را رد کرد و دکتر فاطمی از طرف دولت به انتقاد از شهربانی پرداخت و بخشنامه سرلشکر بقایی (که دستور برخورد با تجمعات را داده بود) در روز بیستم تیر ماه به ماموران را موجه این گونه وقایع دانست. البته دولت با قبول مسئولیت، تعداد کشته شدگان را 15 یا 16 نفر اعلام کرد.
اما از همه مهمتر موضع حزب توده نسبت به این واقعه می باشد. هیئت اجرایی حزب در آخرین ساعت های 23 تیر اعلامیه ای صادر می کند که نورالدین کیانوری از اعضای همان هیئت اجرایی بعدها در خاطراتش با بیان این مطلب که کشتار 23 تیر کار مصدق نبود و انگلیسی ها در قضیه دست داشتند از آن اعلامیه با عنوان "اعلامیه ننگین، واقعا ننگین" یاد می کند. اعلامیه که در آن مدعی شده بودند "دست مصدق تا مرفق به خون مبارزان انقلابي آلوده است".